गुरुवार

वार : गुरुवार
स्थळ : गजानन महाराजांचे देऊळ
वेळ : रात्री पावणे आठची

मोठ्ठ्या गेटमधून मी देवळाच्या आवारात प्रवेश करतो. देवळाच्या मोठ्ठ्या परिसरातल्या डावीकडच्या बागेकडे नजर जाते. कच्च्याबच्च्यांनी फुलून गेलेली. एक छोटासा ३-४ वर्षाचा मुलगा झोपाळ्यावर बसतोय आईच्या मदतीने. आई त्याला सावकाश बेताबेताने झोका देतीये. पोटात आतून कोणीतरी गुदगुल्या करतंय अशी गमतीदार भावना मुलाच्या चेहऱ्यावर स्पष्ट दिसतीये. त्याच्या शेजारच्या झोपाळ्यावरची ८-९ वर्षाची एक ताई मात्र दणाणून झोका घेतीये. बेभान वेगाने तिच्या चिमुकल्या वेण्या रानोमाळ उडतायत. घड्याळाच्या लंबकासारखे तिचे पाय झुलत आहेत. आभाळातून खाली यायचा अवकाश, दोन्ही पाय खाली येत खालच्या जमिनीला दणका देऊन झोपाळ्याला पुढे भिरकावत आहेत. झोपाळ्याच्या बाजूला सी - सॉ अविरत कुरकुरतोय. एका बाजूच्या पोराचा मधेच अंदाज चुकल्याने खाली सी - सॉची एक बाजू खाली आदळतीये, पण त्यामुळे पुठ्ठ्याला येणाऱ्या झिणझिण्या त्याच्या खेळण्याच्या आनंदात क्षणाचाही व्यत्यय आणू शकत नाहीयेत.
या सगळ्याकडे पाहताना हरवून जायची माझी खूप इच्छा असते, पण अजून देवळात जायचे बाकी असल्यामुळे बागेत बसायचा मोह आवरतो आणि देवळाच्या दिशेने जातो.
आत शिरण्यापूर्वीच देवळातल्या आरतीची तयारी जाणवायला लागते. आत जाण्यापूर्वी चप्पल काढण्यासाठी थांबतो. देवळाच्या बाजूला लोखंडाचे २-३ भीमसेनी चप्पल stand आहेत. देवळाच्या आत-बाहेरच्या यच्चयावत भक्तगणांच्या चपला बूट stand च्या बाजूला दशदिशांना विखुरलेले आहेत. एखाद्या बेशिस्त जेवणाऱ्याने अन्न चिवडून ताटाभोवती खरकटे सांडून ठेवावे तसे ते चपलांचे दृश्य मला ओंगळवाणे वाटते. ओठावर आलेली शिवी केवळ मंदिरात आलोय म्हणून गिळून टाकतो. स्वतःच्या चपला stand वरती ठेवतो तेव्हा माझ्या आधी काही शहाण्या लोकांचे चप्पल जोड आधीच तिथे सिंहासनावर बसल्याच्या ऐटीत तिथे आसनस्थ झालेले पाहून किंचित बरे वाटते आणि मंदिरात मी प्रवेश करतो.
आत पाऊल ठेवताच संगमरवराचा थंडगार स्पर्श एक शिरीशिरी उठवून देतो. दोन पावलावरच घंटेच्या खाली एक बारकू, हाताला न येणाऱ्या कैरीकडे बघावे तसा आशाळभूतपणे बघत उभा असतो. मी सरळ पुढे होऊन त्याच्या बखोटीत हात खुपसून त्याला उचलतो. कोणी उचललंय हे वळून पाहण्याची तसदी न घेता तो खुशीत येउन घंटेचे दोन-तीन घनघोर टोल देतो आणि अंग झटकून उडी मारून पसार होतो. मला समोर गाभाऱ्यातले दृश्य स्पष्ट दिसत असते. गडद निळे वस्त्र नुकतेच नेसलेले गजानन महाराज अधिकच तेजस्वी भासतात. गाभाऱ्याच्या बाहेर उजव्या हाताला तार सप्तकात भजन चालू असते. तश्या आवाजातही पेटीवाल्या बुवांच्या मांडीवर डोके ठेऊन त्यांची छोटुली नात शांतपणे कशी काय झोपलीये याचे मला नवल वाटते. बुवांच्या साथीला एक तरणा तबलजी आहे. गाभाऱ्याच्या सरळ रेषेत उभं राहून डोळे मिटून नमस्कार करणाऱ्या एका शेलाट्या मुलीकडे हळूच नजर फेकताना त्याच्या काळजाचा ठोका चुकत असला तरीही भजनी ठेका त्याने शिताफीने सांभाळून घेतलाय.
एव्हाना आरतीची तयारी पूर्ण झालीये जमा आहे. बागेत खेळणाऱ्या मुलांचे आई-बाबा, बाकीचे भक्तगण यांनी देऊळ शिगोशिग भरून गेले आहे. अगदी दाटी-वाटी झालीये म्हणा ना. पण या गजबजाटातही एक आदब आहे, शिस्त आहे.
निरांजन लावले जाते, पाठोपाठ एकेक करून कापूर, धूप वगैरेच्या वासाने गाभारा भरून वाहू लागतो. आरतीला प्रारंभ होतो आणि आरतीच्या मंगलचरणांनी संपूर्ण देऊळ भरून जाते. गेटबाहेर रेंगाळणारे चुकार लोक आरतीच्या आवाजाने लगबगीने देवळात येतात. देवळातल्या घंटेचा घणत्कार, गाभाऱ्यातून छोट्या घंटेची किणकिण, आरतीचे स्वर आणि उदबत्ती - कापूराच्या धुराने चोंदलेला गाभारा यामुळे अर्धेअधिक भक्त गण ट्रान्समध्ये पोचलेले असतात. आरत्यांची एकावर एक कमान चढत जाते. एकेक देव, एकेक महाराज अश्या सगळ्यांची दखल घेत आरत्या म्हणता म्हणता मी युगे अठ्ठावीस उभा आहे असा भास मला व्हायला लागतो. शेवटी एकदाचे 'घालीन लोटांगण' सुरु होते आणि पाठीच्या कण्याचा अक्ष करून त्या भोवती सगळे गिरकी घेऊ लागतात. आखडलेले पाय गिरकी घेता घेता मोकळे होतात. बाजूला नजर जाते तर एक सर्वांची गिरकी संपली तरी एक छोटा मुलगा मनाचे समाधान होईपर्यंत स्वतःभोवती भिंगरीसारखा गरगरत राहतो. मला हसू आवरत नाही. मंत्रपुष्पांजली फलश्रुती वगैरे सोपस्कार पार पडतात आणि काहीही सूचना न मिळताही सगळे जण दर्शनासाठी गाभाऱ्या बाहेर रांग लाऊन उभे राहतात. रांगेत भरपूर वेळ सरकत अखेर गाभाऱ्यात पोचतो तेव्हा सवयीने चटकन हात खिशात जातो. खिशातली चावली-पावली दान-पेटीच्या फटीतून आत सोडतो तेव्हा ढिगाऱ्यावर पडताना येतो तसा बद्दकन आवाज येतो….
गर्दी असली तरी वातावरण खूप प्रसन्न असते... महाप्रसादासाठी जय्यत तयारी झालेली असते… तरीही तिथे जास्त वेळ न थांबता मला बाहेर पडायचे असते. आवाराबाहेर बाहेर येतो आणि पावले चटाचट वळतात ती जेमतेम दोनेकशे पावलावर असलेल्या दत्त मंदिराकडे.
मंदिरापाशी येतो आणि जणू दुसऱ्या दुनियेत आल्यासारखे वाटायला लागते. महाराजांच्या देवळासारखी बाग, गर्दी, महाप्रसाद भरपूर उजेड यातले काहीच इथे नसते. बाजूची वाट, मंदिराचे आवार आणि खुद्द मंदिरातही अक्षरशः शुकशुकाट असतो. नाही म्हणायला चार दोन लोक असतात, पण त्यांचे वावरणेसुद्धा एकंदर शांततेला बाधा येऊ नये असे दबकूनच असते. देवळातल्या वातावरणावरची शांततेची साय उगीचच बाजूला होईल काय अशी भीती त्यांना वाटत असावी. बाहेरच्या रातकिड्यांची मैफल अगदी स्पष्ट ऐकू येत असते. देवळापाशी जातो आणि बाजूच्या दराने आत प्रवेश करायला जातो तेव्हा लक्षात येते नेहमीप्रमाणेच या बाजूचे दार बंद अहे. प्रवेशासाठी फक्त समोरचे दार उघडे अस्ते. तिथून आत जातो आणि घंटा वाजवतो - पण जर जपूनच. तेवढ्यानेसुद्धा मंदिरातली शांतता डहुळते. पुढे गाभाऱ्यापाशी जातो तिथेही सगळे कडेकोट बंद. अगदी गाभाऱ्याचा जाळीचा दरवाजा सुद्धा लावून घेतलेला असतो. पुजारी नाही की तीर्थ-प्रसाद नाही. एक बापुडवाणी उदबत्ती तेवढी नेटाने जळत असते. दत्त महाराज आपले एकटेच उभे असतात दरवाज्याच्या जाळीतून माझ्याकडे बघत. मी पुढे होतो पुन्हा एकदा खिशातली चवली-पावली काढतो. जाळीच्या दरवाज्यातून महत्प्रयासाने दोन बोटे आत प्रवेश मिळवतात आणि दरवाज्यालाच आतून टांगलेल्या दानपेटीत चिमटीतली नाणी सोडतात. पेटीत खणखणाट होतो. 'दत्त महाराजांची झोळी रिकामीच दिसतीये' असा विचार मनाला चाटून जातो.
एव्हाना देवळातले ते तिघे चौघेही निघून गेलेले असतात. गाभाऱ्यात लावलेल्या 'दिगंबरा दिगंबरा' या जपाच्या ध्वनिमुद्रिकेच्या अतिमंद आवाजामुळे देवळाच्या नीरव शांततेत काडीचीही बाधा येत नसते.
प्रदक्षिणा घालताना स्वतःशीच विचार करायला लागतो : गजानन महाराजांच्या देवळातले मोकळे ढाकळे वातावरणही मला आवडते. त्या देवळाला दारंच नाहीत. तिकडे सगळं कसं मोकळं ढाकळं, येणाऱ्या जाणाऱ्यांची वर्दळ. तरीही मला इकडे यावंसं का वाटतं ? दत्तदर्शन हे तर निमित्त आहेच, पण त्या पलीकडेसुद्धा इकडे आवर्जून यावं असं खेचून घेणारं इकडच्या निश्चल शांततेत काहीतरी आहे... इकडे आल्यावर स्वत:शी गप्पा मारायला मिळतात.... भरपूर प्रश्न विचारायला मिळतात... स्वतःबद्दल, भोवतालाबद्दल, अगदी या हाकेच्या अंतरावरच्या दोन मंदिरांबद्दलसुद्धा. उत्तरं मिळतातच असे नाही… उलट काही प्रश्न तर मला सतत टोचत राहतात.
तिकडे खुलेपणा, इकडे मात्र देवबाप्पा कडेकोट बंदोबस्तात … का ?
तिकडे फरसबंदी पटांगण, इकडे थोडके खडबडीत आवार… का ??
तिकडे लोक लांबून लांबून येणार, इकडे ढुंकूनही बघणार नाहीत … का ??
तिकडे लखलखाट, इकडे मोजून दोन दिवे …. का ??
तिकडे एवढी वर्दळ, इकडे सामसूम … का ?? गजानन महाराज म्हणजे दत्ताचाच अवतार ना ? मग अवताराच्या दर्शनासाठी झुंबड, आणि खुद्द देव-दर्शनाला मात्र शुकशुकाट …. का ???
नाही मिळत उत्तरं. मी निमुटपणे मंदिराबाहेर पडतो. सव्वानऊ होऊन गेलेले असतात. मंदिर एखाद्या समाधीस्थ साधूसारखे वाटत असते.… एकाएकी वाटून जाते, साक्षात दोन श्रद्धास्थानांमध्ये एवढा दुजाभाव करणारा मनुष्यप्राणी माणसा-माणसांमध्ये भेदभाव करत असेल तर त्यात नवल ते कसले….
घराच्या वाटेला लागता लागता मंदिरामागचा थोरला औदुंबर दिसतो. दत्ताला
त्याची तरी सोबत आहे हे पाहून मनोमन बरे वाटते…