एखादी व्यक्ती जेव्हा आपले ज्ञानेंद्रिय गमावलेल्या अवस्थेत जीवन जगते तेव्हा तिचे आयुष्य किती खडतर असते याची इतर सक्षम लोक फक्त कल्पना करू शकतात. पण हेलन केलरसारख्या व्यक्तीकडून नियतीने एक, दोन नव्हे तर तीन ज्ञानेंद्रिये हिरावून घेतली होती असे कळते तेव्हा तिच्या समोर आलेल्या अडचणी या आपल्या कल्पनेच्या कित्येक योजने पुढे असतात.
हेलन केलर लहानपणी खूप दंगेखोर होती. पण तिची बागडणारी पावले आणि चिमखडे बोल विधात्याला का बघवले नाहीत ते त्यालाच ठाऊक ! हेलन २ वर्षांची असताना पोटात आणि मेंदूत तापामुळे रक्त साकळून तिचे आयुष्यच धोक्यात आले होते, पण आईच्या सुश्रुषेमुळे ती कशीबशी वाचली. पण मोठा आघात हा होता की तिची दृष्टी व श्रवणशक्ती मात्र नष्ट झाली होती. त्यामुळे हेलन सैरभर झाली, गोंधळून जाऊ लागली आणि अगदी स्वाभाविकपणे अत्यंत हट्टी बनली.
हेलन ६ वर्षांची असताना तिची आई चार्ल्स डिकन्सचे 'काही अमेरिकन टिपणे' हे पुस्तक वाचत असताना तिला बोस्टन अंधशालेविषयी माहिती मिळाली. अंध-मूक-बधिर असूनही आपापले काम करू शकणाऱ्या लॉरा ब्रिजमनबद्दल कळले. हेलनच्या आईवडिलांनी सर्वप्रथम टेलिफोनचे जनक आलेक्झांडर ग्राहम बेल यांची भेट घेतली आणि तिथूनच हेलनच्या आयुष्याला दिशा मिळू लागली. त्यांनी आई-वडिलांच्या मनातली नैराश्याची जळमटे दूर केली. त्यांनी पेर्किंस अंधशाळेशी संपर्क साधला. त्यांच्याकडून Anne सलीव्ह्न या शिक्षिकेची नेमणूक झाली. Anne ची दृष्टीही आधी काम करत नव्हती पण नंतर शस्त्रक्रियेमुळे तिला विशिष्ट मर्यादेपर्यंत दृष्टी प्राप्त झाली होती.
Anne जणू हेलनचे भविष्य उजळून टाकायलाच या जगात आली होती. तिने अत्यंत कुशलपणे हेलनला समजवायला सुरुवात केली. तळहातावर बोटांच्या खुणा करून ती हेलनशी संवाद साधत असे. सुरुवातीला तिचा तिरस्कार करणारी हेलन तिच्या प्रेम आणि जिव्हाळ्यात गुंतत गेली. 'शब्द म्हणजे काय' याची अनुभूती पाण्याच्या पंपामुळे हेलनला कशी झाली हे मुळातूनच पुस्तकात वाचण्यासारखे आहे. Anne हेलनचे मातीच्या गोलासारखे निरुद्देश, आकारहीन आयुष्य सुबक आकारास आणू लागली आणि पाहता पाहता जन्मजात कुशाग्र असलेली हेलन एका ज्ञानकुंभात परिवर्तित झाली. हेलन अविश्वसनीय गतीने शिकत गेली. तळहातावरच्या खुणा, ब्रेल लिपी यांच्या सहाय्याने ती कल्पनेच्या भराऱ्या घेऊ लागली. संपूर्णपणे अज्ञात असणाऱ्या रंगांविषयी तिने स्वतःचे संकेत बांधले आणि वरुणराजाची सुंदर कथा लिहिली ! पण त्या काळातल्या एका लेखिकेने ती कल्पना मूळची आपली असल्याचे जाहीर करून खळबळ उडवून दिलि. त्यामुळे हेलनचा विश्वास थोडा खचला.… पण पुढे तिने त्यावरही मात केली. शिकता शिकता तिने फ्रेंच आणि जर्मन भाषाही अवगत केल्या. अंध-बधिर लोकांच्या समस्या तिला स्वानुभवाने कळल्याच होत्या पण स्वतःहून आणखी अडचणींची माहिती सतत वाचन आणि पत्रलेखन करून तिने मिळवली. जगातल्या अनेकांशी पत्रमैत्री केली. या सगळ्यात Anne चा सिंहाचा वाट होत. स्वतःच्या अधू दृष्टीची पर्व न करता तिने आपले आयुष्य हेलनसाठी अक्षरशः समर्पित करून टाकले होते.
हेलनच्या प्रयत्नांमुळे अंधांच्या समस्या जगाच्या कानाकोपऱ्यात पोचल्या. 'अमेरिकन फौंडेशन फॉर ब्लाइंड' ही देशव्यापी संस्था उदयाला आली. हेलनने Radcliffe कॉलेजमध्ये जिद्दीने प्रवेश घेतला. जे कॉलेज तिला प्रवेश नाकारत होते त्याच कॉलेजातून तिने सर्वसाधारण मुलींप्रमाणे ४ वर्षात चांगल्या गुणांनी परीक्षा उत्तीर्ण केली.
हेललने अस्पष्ट का होईना पण ऐकता येऊ शकेल अशा आवाजात बोलण्यात यश मिळवले. बोलणाऱ्याच्या गळ्याची कंपने, जीभ व ओठांची हालचाल यांना स्पर्श करून त्यातून शिकण्याचा थक्क व्हावा असा प्रयोग करून तो यशस्वी करून दाखवला ! तिच्या भाषणाला नेहमीप्रमाणेच Anneचे मोलाचे सहकार्य लाभले. हेलनने स्वतः वरच्या चित्रपटात व रंगभूमीवरही कामे केले. जगभर फिरून जागृती केली. अंध-बधिरांचे प्रश्न सर्वपरिचित झाले. अनेक मदत संस्था उभ्या राहिल्या. एका आयुष्यात एवढे सगळे केले हेलनने !
या पुस्तकाची भाषा सोपी पण प्रवाही आहे. पण फार मोठे नसल्यामुळे हेलनच्या बालपणीच्या प्रगतीची धावती ओळखच करून घायवी लागते. त्यामुळे तिची प्रगती फारच भरभर झाल्याची भावना होऊ शकते. त्यातल्या त्यात हीच एक उणीव या पुस्तकात आहे असे मला वाटले.
रविमुकुल यांनी चितारलेले पुस्तकाचे मुखपृष्ठ अगदी अर्थपूर्ण आहे. अंधांच्या लाल-पांढऱ्या काठीला हिरवी पालवी फुटलेली दाखवली आहे !! जिद्द आणि आशेचे प्रतिक !
एका सर्वाथाने पराधीन स्त्रीचा अफाट कर्तृत्वाकडे झालेला हा प्रवास वाचून अक्षरशः निःशब्द आणि नतमस्तक ऊन जायला होते. तिच्या जिद्दीला आणि Anne सालीव्हानच्या जिद्दीला करू तेवढा सलाम कमीच ठरेल. गुरु पौर्णिमेला आपण जेव्हा स्मरण करतो तेव्हा आधुनिक जगातल्या Anne आणि हेलन या जोडगोळीला विसरून चालणारच नाही !
लेखिका : कॅथरीन पीअर्स
अनुवादिका : शांता शेळके
पाने : अंदाजे १५०
प्रकाशक : मेहता पब्लिशिंग हाऊस
